Toespraak Dodenherdenking 2025

Stadhuis Gouda, 4 mei

Oost west, thuis best?

De wereld is een dorp.
De oceaan lijkt vanuit een satelliet op een meer voor iedereen.
Overal water om ‘in te vluchten en om in te schuilen’ (Racoon).

Stel dat je vanuit het heelal naar deze aarde zelf kan kijken.

Volgens Wubbo Ockels is onze planeet een ruimteschip en zijn we allemaal astronauten.

Natuurlijk is de wereld geen dorp.

Het dorp Gouderak bijvoorbeeld, heeft historisch gezien veel met Gouda. De naam. Het wapen. Het ligt hier hemelsbreed nog geen 5 kilometer vandaan. En toch, het landschap is er anders, de lucht is er anders. Op de braderie kun je er tegeltjes met wijsheden treffen. Vanavond gaat het over zo’n tegeltje.

‘Oost west, thuis best?’

Een simpele zin die vragen oproept.

We raken immers steeds meer verbonden met elkaar. Wereldwijd. Op een terrasje hoorde ik pas 2 oudere dames bezorgd praten: “Ik denk niet dat president Trump Elon Musk in de tang heeft.”

“Nee, het is volgens mij eerder andersom”. vond de ander.

Los wat ik van deze analyse vind; razendsnel komt er ieder uur informatie onze kant op. Ook thuis. Snapps. Apps. De wereldgeschiedenis dendert over je heen. Het datatempo neemt toe. Snel geld flitst door de glasvezelkabels heen.

Het lijkt nu alsof opa praat: ik weet nog dat mijn oom een autotelefoon kreeg. Er waren helemaal geen iPhones tot 2007. M’n 1e e-mail stuurde ik in Gouda als student op de Hogeschool. Een mailtje in de zomer van 2000 naar een mooie studente in Nunspeet leverde me uiteindelijk een huwelijk op. Liefdesbrieven zijn inmiddels vervangen door datingsites.

Verandering hoort bij de mensheid, als scheppingskracht. “Reizigers zijn we, geen bewoners.” Dit schreef onze plaatsgenoot Erasmus al in 1503. De wereld is ons vaderland of… slagveld.

Daarom staan we hier. Ruzie tussen mensen kan oorlog worden. “Dictaturen marcheren; democratieën strompelen”, schreef Grunberg. Mijn voorstel is dan maar te strompelen naar vrede. Muddling trough in de goede richting. Misschien niet fier rechtop, wel oprecht.

Vanavond zijn er gelukkig veel kinderen. Van ouderen kunnen we wel levenswijsheid leren. Daarom vertel ik een nu een verhaal van een kind in een Gouds gezin, ten tijde van de oorlog.

Pas was ik op visite bij familie Van den Berg, wonend aan de rand van Korte Akkeren. 65 jaar getrouwd. Bruidegom Dirk is geboren in 1936. Hij groeide op bij het gemaal aan de Broekweg bij de Oostpolder. Zijn vader was daar sluiswachter. Het is echt een mooie plek. Weilanden, water en deze Markt om de hoek. Je kunt Rotterdam zien liggen.

In 1943 nam het gezin drie jongens in huis. Leo, Fred en Han. Ze waren Joods, de oudste was 16. Dirk van zeven vond het wel OK. Het was wennen. Leo plaste in z’n broek toen hij naar Gouda kwam. Als tiener had hij een jaar in een kast gezeten. Omdat hij van het verkeerde ‘ras’ was.

Zo kreeg Dirk 3 ‘broers’ om mee te spelen en te rommelen in de tuin. Ze konden helpen bij het schutten van de sluizen of assisteren bij boeren in de buurt. Totdat er een mevrouw met een bontjas deze onderduikers ontdekte. Mevrouw Zwaak kreeg 200 gulden per Jood, hoorden ze achteraf.

Op een avond schreed een lange jas schreed door de schemer. Agent Leo Oudenaarden. Leo lag ziek op bed. Fred en Han waren gelukkig net bij de buren.  Leo werd meegenomen, net als de vader van Dirk.

Door een Nederlandse diender, na een tip door een Nederlandse dame. Beseft u het? Arie Oudenaarden uit Lekkerkerk was agent bij de Gemeentepolitie, sloot zich aan bij de SD in Gouda en was vrijwillig een rader in de moordmachine van de nazi’s. Dictators en autocraten hebben altijd hulpjes. Veel hulpjes.

De vader van Dirk kon ontsnappen, onderduiken en overleven. Leo werd vermoord in de Duitse moordmachine. Han overleefde de oorlog en vertrok naar Nieuw-Zeeland. Fred overleefde de oorlog wel en sprong voor de trein. Agent Arie werd veroordeeld. Dirk leeft nu al 80 jaar in vrijheid. Hij vindt het lastig erover te praten. “Je kunt het niet onder woorden brengen.”

Voor mij is het een Godswonder dat er al 80 jaar geen oorlog is in Nederland. 80 jaar geen frontlinies tussen de lidstaten van de huidige Europese Unie. Duitsland en Frankrijk hadden tot aan 1945 iedere generatie wel oorlog. De huidige vrede hier, is geen rustig en vanzelfsprekend bezit. Hoewel, Kiev is dichterbij dan Athene. Het kan snel gaan.

Een pistoolknal in Sarajevo in de prachtige zomer van 1914 werd in no time een Wereldoorlog. De vuistvuurwapens van de Zwarte Hand vermoorden aartshertog Franz Ferdinand. Een maand later reden duizenden jonge soldaten zingend over de nieuwe spoorwegen naar de muilen van verse loopgraven. Binnen 4 jaar stierven 10 miljoen soldaten, 7 miljoen burgers en 1 miljoen paarden.

Een paar jaar verder schoot ergens in München een artistieke veteraan met een Browning naar het plafond. 8 november 1923; een politieke bijeenkomst in een populaire bierkelder. De schutter van dienst kon goed speechen en meeslepend schrijven. Het was een man met een snor van 34. Hij riep die avond de revolutie uit.

Na een korte gevangenisstraf werd Hitler nog populairder. Bij de Rijksdagverkiezingen van 1930 haalde hij dik 6 miljoen stemmen. 3 jaar later werden het er 17 miljoen. U kent de rest van het verhaal. Democratie erodeert van bovenuit. De meerderheid kan dwalen. Nog steeds.

Het kan snel gaan. We voelen die spanning. Zweden en Finland bereiden de samenleving zich voor aan een strijd aan het oostfront.

Begin dit jaar waren bijna alle generaals van onze landmacht in de Goudse Schouwburg. Generaal Swillens zei: “Het is nodig dat we vijanden voldoende kunnen afschrikken.” Dat is ook zo. We verlangen naar wereldvrede, maar ons leger moet sterker worden. Het is verstandig dat jullie thuis voldoende water en eten hebben voor 3 dagen.

Oost west, thuis best?

De Tweede Wereldoorlog maakte ook slachtoffers in het Oosten. Ook door Nederlanders in Indonesië. Dit terwijl er Indonesiërs waren die zelf ook naar onafhankelijkheid verlangden. Velen daar hebben de periode tussen 1942 en 1949 als 1 lange – koloniale – oorlog ervaren. Die herinneringen zijn meegenomen naar hier. Neem Wim van Leeuwen die toen in een Jappenkamp zat en nu in Bloemendaal woont. Of veteraan Alex die als Indonesische kerel naar hier kwam, uitgezonden werd naar Nieuw-Guinea en op hoge leeftijd echt pittige sambal voor me maakt. “Die van hier is jam.” Het Nationaal Comité 4 en 5 mei heeft daarom het Memorandum aangepast. Vanavond herdenken we alle slachtoffers van toen, waar ook ter wereld.

We zijn om 8 uur 2 minuten stil. Laten we even geen vin verroeren.

Samen geluidloos denken aan hen die vielen; van het Westen naar het Oosten. Om onze ziel te troosten.

Samen peinzen en herdenken. We voelen verbinding bij alle Gouwenaars die vanavond oude pijnen voelen. Inwoners die toen kleuter waren en nog zoveel weten. Kinderen die er niets aan konden doen dat hun ouders helden of daders waren (of vaker: iets ertussenin).

Ik denk zelf ook aan hen die de afgelopen jaren in het Huis van de Stad zijn ingeschreven omdat ze uit een oorlog in Gaza, Syrië of Oekraïne komen.

De grote wereld is soms zo klein als een dorp. Oost west; jullie nieuwe Goudse thuis is ook best.

Laat ons samen stil worden.

Het is noodzakelijk.

Het is moeilijk.

Omdat we samen zijn, zoals thuis.

Ja, elk huis heeft zijn kruis. En toch, lichte liederen zingen ons door zware tijden heen. Neem dit het lied van Clouseau over een verloren liefde. Je kunt het ook grootser opvatten. Het klinkt bijna als een Paasverhaal:

“Droog je tranen, ook al heb je veel verdriet/ Je kan treuren net als ik, maar het helpt ons niet/ Het leven gaat door/ je begint weer van voor/ er ligt vast wel iets moois in ‘t verschiet.”